Stori Melangell
Roedd Melangell, neu yn Lladin Monacella, yn dywysoges Wyddelig a oedd yn byw yn y 7fed ganrif. Roedd hi'n ddynes ifanc ddefosiynol iawn, yn nhraddodiad Cristnogaeth Geltaidd, a ysbrydolwyd yn fawr gan fudiad Cristnogol cynnar meudwyon yr anialwch o'r Aifft. Felly pan oedd ei thad eisiau ei rhoi i ffwrdd mewn priodas, gwnaeth Melangell yr hyn a ddaeth yn naturiol iddi: croesodd y môr, ffoi i Gymru, a sefydlu ei hun ym Mhowys fel meudwyes, lle bu’n byw bywyd gwraig sanctaidd am nifer o flynyddoedd.
Pan oedd hi wedi byw yno'n heddychlon am ryw 15 mlynedd, daeth helfa heibio iddi, dan arweiniad y brenin Brochwel Ysgithrog, tywysog Powys. Roedden nhw'n hela ysgyfarnog, a ffodd yr ysgyfarnog o dan glogyn Melangell a chuddio yno. Ceisiodd y tywysog yn ddidostur wneud i'w gŵn fynd ar ôl yr anifail bach, ond gwrthodon nhw. Roedd yr ysgyfarnog yn ddiogel gyda Melangell.
Cafodd Brochwel ei gyffwrdd a'i swyno gan y fenyw ifanc hon, a oedd ganddi bresenoldeb cryf o nawdd, mor gariadus fel y byddai anifeiliaid, pan oedd hi'n agos, yn stopio hela ei gilydd. Yn ôl y chwedl, roedd hi hefyd yn hynod o brydferth. Cynigiodd Brochwel ei phriodi, ond gwrthododd, gan egluro ei galwedigaeth fel meudwyes. Rhaid bod Brochwel wedi bod yn ddiffuant, oherwydd nid yn unig iddo barchu ei galwedigaeth, ond rhoddodd ddarn o dir iddi hefyd. Daeth menywod ifanc eraill i fyw gyda hi, a chyn hir, roedd cymuned fynachaidd fach ger Pennant ym Mhowys. Rhoddwyd ymgeledd i bwy bynnag a ffodd i'r lle hwn, anifail neu ddyn, yn enwedig yr ysgyfarnogod, a'u gelwir hefyd yn ‘wyn Melangell ’. Am ganrifoedd, a hyd heddiw, daw pererinion i ymweld â'r lle ac â'i bedd, lle honnir ei bod yn rhoi iachâd o hyd. Yn ystod y diwygiad Protestannaidd difethwyd y lle, ond yn yr 20fed ganrif wrth adnewyddu’r eglwys, daethpwyd o hyd i esgyrn y Sant, ac adfer y cysegr.
I ddathlu'r noddwraig anifeiliaid gariadus hon, gwnaeth Rhiannon dlws arbennig yn yr arddull Gristnogol Geltaidd gynnar. Yn y canol mae croes Geltaidd, sy'n atgoffa rhywun o belydrau'r haul.
Amgylchynir y groes heulol hon gan dri ysgyfarnog yn rhedeg, sef ‘wyn Melangell’.
Anrheg teilwng i unrhyw un sy'n caru anifeiliaid ac eisiau eu hamddiffyn.
